सेल्फी (आत्मचित्र)

पौराणिक ग्रीक कथेत नार्सिसस हा सेफिससचा लिऱ्हायोपीपासून झालेला अतिशय देखणा पुत्र होता. ज्याच्या सौंदर्याचे गुणगान सगळीकडे गायले जात असे, कदाचित त्याचाच परिणाम असेल पण नार्सिससने कोणाच्याही प्रेम याचनेला कधीही प्रतिसाद दिला नव्हता. सरतेशेवटी एका तळ्याकाठी स्वतःचे प्रतिबिंब पाण्यात बघून तो त्या प्रतिमेच्या, स्वतःच्याच प्रेमात पडला. या अप्राप्य प्रेमापायी त्याची अन्नपाण्यावरची वासना उडाली आणि तळ्याकाठी नार्सिसस जणू खिळून राहिला. काही काळाने अन्नपाण्यावाचून त्याच जागी नार्सिससचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूच्या जागी एक फुलझाड फुलले, ज्याची फुले तळ्याच्या पाण्यात जणू डोकावून आपली प्रतिमा न्याहाळतात. त्या झाडाला नार्सिससचे झाड आणि फुलांना नार्सिससची फुले हेच नाव पडले.  आत्यंतिक आत्मकेंद्रित, सदैव आत्मप्रेमात, स्वतःच्या कौतुकात रमणाऱ्या, स्वतःला अवास्तव महत्व देणाऱ्या व्यक्तींना नार्सिसिस्ट नाव पडले आणि ह्या मनोवृत्तीला नार्सिसिसम.

नार्सिससची कथा आठवण्याचे कारण आज चहुकडे दिसणार सेल्फीचे (आत्मचित्र, स्वछबी) वेड. लहान नाही, थोर नाही जो बघावा तो, जिथे बघाल तिथे, हातातील किंवा सेल्फी स्टिकवर (स्वछबी दांडी) असलेला भ्रमणध्वनी वेवेगळ्या कोनातून फिरवत आत्मचित्र घेण्यात निमग्न असतात. याचा इतका अतिरेक झालाय, काय सांगू काहीजण / जणी ह्या आत्मचित्र काढण्याच्या नादात, भिंतीवर खऱ्याखुऱ्या (कागदी) फोटोत जाऊन बसले आहेत. थंड हवेच्या ठिकाणी कड्याच्या टोकावरून दिसणाऱ्या देखाव्याच्या पार्श्वभूमीवर स्वतःची छबी उतरविण्याच्या नादात कड्यावरून पडून घडलेल्या मृत्युच्या घटना काही कमी नाहीत. समुद्रकिनाऱ्यावर अशाच नादात बुडून मेल्याच्या बातम्या सर्वानीच वाचल्या असतील. पूर्वी दोघांचा फोटो काढायचा असेल तर तिसऱ्याची गरज लागायची, स्वतःची छबी काढायची असेल तर दुसरा असल्याशिवाय ते शक्यच नव्हते. पण आता दूरध्वनीच्या ह्या भ्रमणध्वनी अवतारात ही गरज जवळजवळ संपली. बाकी कशात असेल किंवा नसेल, स्वतःची छबी उतरविण्यात मात्र आपण आत्मनिर्भर झालो आहोत खरे.

नार्सिसस निदान दिसायला देखणा होता, लाखात एक होता. स्वतःच्या देखण्या रूपाच्या प्रेमात आकंठ बुडाला होता. त्याला दुसऱ्या कोणाही कडून आपल्या रुपाची ना पोच हवी होती ना कोणाकडून कौतुकाची, स्तुतीची अपेक्षा होती. तो बिचारा स्वतःतच मश्गुल होता. मात्र आजचे हे नार्सिसीस? ही मंडळी तोंडाचे चंबु करून, चित्रविचित्र कपडे घालून, हाताने वेडेविंद्रे अविर्भाव करीत स्वतःची छबी उतरवताना दिसतात. प्रत्यक्षाहून प्रतिमा ह्यांना उत्कट वाटते की काय कोण जाणे. कोणत्या कोनातून त्यांना स्वतःला ते चांगले वाटतात, हे त्यांना स्वतःला किंवा कदाचित परमेश्वरलाच ठाऊक. बर एव्हढे कष्ट करून फोटो काढलेत तर काढलेत, बसून स्वतः बघावेत, आपल्या रूपड्याचा काय घ्यायचा तो आनंद घ्यावा, तर ते नाही. ह्यातले बहुतांश फोटो सामाजिक माध्यमांवर टाकून लोकांचे लाईक्स मिळवण्यात, मोजण्यात या सेल्फिवेड्यांना जास्त आनंद मिळतो असे वाटते. तुम्हाला खरं नाही वाटणार, पण लाईक न केल्यामुळे मित्र, मैत्रिणीत भांडण झालेली मी पाहिली आहेत. 

भ्रमणध्वनीच्या ह्या सुविधेचा चांगला उपयोग होताना देखील पाहिला मिळतो. जसं कौटुंबिक सोहळ्यात हजर असलेल्या सगळ्यांची छबी छायाचित्रकार नसतानाही काढणे. कुटुंबातील सर्वात उंच आणि बहुदा तरुण (आत्मचित्र काढण्याच्या कलेत खास प्राविण्य असलेला – सामाजिक माध्यमातील त्याच्या मुशाफिरीवरून हे बहुदा ठरत असावं) व्यक्ती कमीतकमी तीन चार छायाचित्रं काढून ही औचारीकता पूर्ण करून तात्काळ ते फोटो सामाजमाध्यमावरून छायाचित्रातील सर्व कलाकारांना पाठवतो. शेवटी भ्रमणध्वनी हे साधन आहे. त्याचा वापर जो तो आपल्या अकलेनुसार करतो त्याला कोण काय करणार.

मला आठवतंय, आम्ही लहान असतांना गरजेपेक्षा जास्त वेळ आरशासमोर उभे दिसलो की घरातील वडीलधारी मंडळी हटकत असतं, “आरशासमोर इतका वेळ काय करतो आहेस? आरशासमोर उभा राहिलास म्हणून बसके नाक अपरे होणारे आहे, की रंग उजळणार आहे?” नाहीतर “पुढचा जन्म माकडाचा येईल हो, असेच बघत बसलात तर”. माकडं आरशात बघताना कधी पाहिली नाहीत पण स्वतःची प्रतिमा न्याहाळत बसणे ह्यात काहीतरी चुक आहे हे बरीक लक्षात आलं.

अंतमुर्ख होऊन आत्मज्ञान, आत्मभान मिळवण्याचा प्रयत्न करण्याऐवजी आत्मकेंद्रित, आत्मसंतुष्ट होऊन आत्मप्रेमात पडण्याचा मार्ग ही मंडळी कां निवडतात ह्याचा उलगडा होत नाही.