वसंतोत्सव

चेरी ब्लॉसम उत्सव-जपान, कार्निवल मेक्सिको, या देशांबरोबरच चीन, स्पेन, हॉलंड, थायलंड इत्यादींमधील वसंतोत्सव हे जगप्रसिद्ध आहेत. भारत देखील त्यात मागे नाही. भारताच्या प्रत्येक राज्यात वेगवेगळ्या पद्धतीने, वेगवेगळ्या नावाने वसंतोत्सव साजरा होतो. वसंतागमनाची वर्दी देणारे होलीकोत्सव, गोव्याचा शिग्मो, बैशाखी, खुद्द वसंतात वसंत पंचमी, चैत्र पाडवा, गोवा कार्निवल, उगाडी, बोहाग बिहू किती तरी नाव सांगता येतील. ह्या सगळ्या उत्सवांच मूळ, वसंतात निसर्ग जो आनंद, उल्हास, चैतन्य आणि नाना रंगांची उधळण करीत असतो, निसंश:य त्यातच असलं पाहिजे.

चैत्र सुरु होतो न होतो तोच सगळी झाडं जणु कात टाकावी तशी जुनी पान गाळून, मोहक हिरव्या, गुलाबी, लाल रंगात रंगून जातात. लुसलुशीत पालवीने डवरलेली झाडं, उन्हात इतकी सुंदर दिसतात की नजर हलतच नाही. त्यात पिंपळाचा थाट काही वेगळाच. पानांच्या एकजुटीचा विजय असो! असे म्हणत गळतातही एकत्र आणि नित्य नवा साज लेऊन येतातही एकत्र. सृष्टी जणु नवीन वस्त्रे परिधान करून पुढे येणाऱ्या पुष्पोत्सवाला हजेरी लावण्याची तयारी करीत असते.

उन्हाचा चटका जाणवायला नुकतीच सुरुवात होते. पारा हळुहळु चढत असतो, जणु ‘दाहक परी संजीवक’ ह्याचा दाखला देत प्रथम फुलतात ती Tabebuia Rosea Pink Trumpet झाडे, (मराठी नाव??) गुलाबी कागदी फुलांचा डोलारा सांभाळत इस्टर्न एक्स्प्रेस हायवेवर ठाण्याकडे जातांना उजव्या बाजूला ओळीत दिसतात. गुलाबी रंगाच्या इतक्या वेगवेगळ्या छटा पहायला मिळतात की जणु काही प्रत्येक झाड सांगत असते माझा रंग पण गुलाबी आहे पण मी शेजाऱ्यासारखा नाही. ह्या फुलांच्या पाकळ्यांचा स्पर्श एखाद्या पातळ कागदासारखा भासतो. बहर चांगला १५-२० दिवस टिकतो. ह्या झाडाचे मूळ स्थान अमेरिका खंड, पण इथल्या उष्णकटिबंधीय वातावरणात इतका छान रमलाय की आता तो उपरा वाटतच नाही. नाहीतरी परकीयांनी आपल्या मातीत रुजणे हे आपल्या परंपरेला धरूनच आहे.

त्याच सुमारास त्याच रस्त्यावर डाव्या बाजूला दिसतात शाल्मलीची (काटे सावर) लालचुटूक फुले. चाफ्यासारखा हाही पर्णरहित आणि फुलांनी डवरलेला दिसतो. त्या फुलांवर वेगवेळ्या प्रकारचे फुल टोचे (Flower Peckers) फुलातील मधाचा चोच भरून आस्वाद घेतांना दिसतात. हा बहर ओसरल्यावर त्य फुलांची जागा हिरव्यागार बोन्डांनी घेतलेली दिसते. यथावकाश उन्हाने वाळून बोंडे तडकून त्यातील कापूस, म्हाताऱ्या होऊन वाऱ्यावर अल्लद तरंगत जातांना दिसतो.

ह्या सगळ्यांमधे हिरीरीने आपल्या  पिवळ्या धम्मक फुलांचे झेंडे घेऊन पिवळा गुलमोहोर, ताम्रशेंगी (Peltrophorum Ptercarpum, Copperpod, Yellow Flame) आपल्या फुलांच्या पसाऱ्याने आणि मंद, थोडासा उग्र पण सुदूर पसरणाऱ्या सुगंधाने लक्ष वेधून घेतों. प्रथम लक्ष जाते ते गळलेल्या फुलांच्या पखरणीकडे. बघण्यासारखी असते. ह्याच्या कळ्यांचा रंग आणि नंतर येणाऱ्या शेंगांचा रंग लालसर तपकिरी, ताम्रवर्णी असतो. प्रथम फुलांचा डोलारा घेऊन आणि नंतर शेंगाचा भार डोक्यावर वहात हा पाहाणाऱ्यांना दृष्टी-गंधाचे सुख एकाचवेळी देतो. दक्षिण आशियात प्रामुख्याने आढळणारा हा वृक्ष आता जगभर पसरला आहे.

मुंबई पुणे जलद महामार्गावर आणि पुण्यात देखील विपुल प्रमाणात दिसणारा निळ्या सुवासिक फुलांनी बहरलेला Jacaranda (निळा मोहोर) वृक्ष. ही झाडं देखील जमिनीवर पडलेल्या फुलांचा सडा पाहून प्रथम लक्ष वेधून घेतात. उन्हाळ्याच्या सुरुवातीपासून हा वृक्ष फुलायला सुरवात होते. याच जलद महामार्गावर दरीच्या उतारावर पांगाऱ्याची लाल भडक नजरेलाही जाड जाणवणाऱ्या पाकळ्यांची आकाशाकडे उमलणारी फुले दिसतात. जंगल फ्लेम (Jungle Flame – अग्निशिखा) या नावाने ओळखले जाण्याचे स्वाभाविक कारण. याही झाडावर फुलातील मधाकरिता फुल टोचे आणि मैनांची गर्दी दिसते. 

ह्या सर्व झाडांमध्ये आपल्या विशिष्ठ लाल रंगाने उठून दिसतो तो गुलमोहोर. त्याची मधली पाकळी पिवळ्या-लाल रंगाची (हळद-कुंकू) खूपच खुलुन दिसते. त्याच्या कळ्या घेऊन आम्ही लहानपणी त्या एकमेकांवर मारून तोडण्याचा खेळ करत असू. ज्याची काळी टिकेल तो जिंकला. ह्या फुलातील मधली पाकळी काढून खाल्याचे देखील आठवते आहे. नेमकी चव सांगता येणार नाही पण तुरट-गोड अशी काहीशी असावी. जागोजागी अगदी लहान झाडाला देखील एक दोन फांद्या फुलांच्या वजनाने नतमस्तक होऊन आपल्याकडे लक्ष वेधून घेतांना दिसतात. फुले गळत असतानाच चपट्या गडद हिरव्या रंगाच्या शेंगानी झाड भरून जाते. हा हा म्हणता या शेंगा वाळून तपकिरी झाल्यावर आतील बियांच्या आवाजाने खुळखुळायला लागतात. लहानपणी ह्या लहानश्या तलवारी सारख्या दिसणाऱ्या शेंगांनी लुटुपुटुच्या लढाया केलेल्या बहुतेक मुलांना आठवतील.

बहावा किंवा बाहवा, इंडिअन लॅबर्नम (Cassia Fistula, Golden Shower) इतके समर्पक नाव असेलेला बहुदा एकमेव वृक्ष असावा. सगळी नाव ही त्याच्या फुलांवरून, शेंगांवरून पडली आहेत. ह्या सोनसळी फुलांची कांचन झुंबरे झाडावर झुलताना तुमच्या नजरेतून सुटूच शकत नाहीत. ह्या झाडाची हलकी हिरवी पोपटी पालवी, पिवळ्या धम्मक फुलांचे घोस, त्यावर रुंजी घालणारी फुलपाखरे आणि छोटे भिरभिरणारे मधु भक्षी, मधेच लोंबणाऱ्या हिरव्या नळी सारख्या असलेल्या शेंगा. बहर सरेपर्यंत त्या वाळून तपकिरी रंगाच्या होतात आणि त्या हिरव्या, पिवळ्या रंगसंगतीत आपल्या रंगाची मोहक भर घालतात. हे दृश्य डोळ्यात साठवावे तेव्हढे थोडेच आहे. बाह्वाच्या शेंगांवरून आठवले, विषयांतराचा दोष पत्करून सांगतो. बाह्वाची ओळख मला व्यंकटेश माडगुळकरांच्या एका लेखावरून झाली. लेखाचे शीर्षक आत्ता आठवत नाही.  ह्या शेंगा अस्वलाला खूप आवडतात. बाहावाच्या झाडाखालून जातांना स्वारीला मोह आवरत नाही मग एकामागून एका शेंगेवर पोटभरेस्तो ताव मारून अस्वल पुढे जाऊन सावलीला अंमळ लवंडते. ह्या शेंगाचा गर सारक असतो. अतिसेवनामुळे व्हायचे तेच होते अस्वल अतिसाराची शिकार होऊन दोन दिवस जवळपासच निपचित पडून राहते. तरतरी आल्यावर भुकेची जाणीव होते आणि बाह्वाच्या शेंगा पुन्हा खुणावतात मग काय पहिले पाढे पंचावन्न. पुन्हा तीच अवस्था हा सगळा प्रकार त्या झाडाच्या सगळया शेंगा संपेपर्यंत चालतो. परिणामतः बाह्वाच्या बिया मात्र पसरतात आणि रुजतात देखील. 

कल्पना करा, बहरलेला बाहवा, त्यावर झुकलेल्या, लाल चुटूक फुलांनी लगडलेल्या गुलमोहोराच्या फांद्या आणि त्याला निळ्या मोहोराची पार्श्वभूमी!! अहाहा असा रंगांचा खेळ फक्त निसर्गच करू जाणे. हाही वसंत त्याला अपवाद नाही. दोन्ही हातानी भरभरू उधळतोय निसर्ग! हा रंग सोहळा पाहिला नसलात तर एकदा मान वर करून नक्की पहा !