अर्थ हरवलेले शब्द ..३

 “आनंद झाला तुम्ही दोघं येऊ शकलात, जेवायला ही थांबलात! तुमच्या व्यस्त वेळापत्रकातून वेळ काढून आल्याबद्दल मन:पूर्वक धन्यवाद! श्रीखंड आणू का? नाही म्हणजे वाटी रिकामी दिसतेय. नाही, मला आग्रह करता येत नाही. खरतर आवडत देखील नाही. सावकाश जेवा!” सर्वसाधारण पंगतीत ऐकायला मिळणारा हा संवाद. अर्थात आजकाल पंगतीत भोजन आणि त्यातून आग्रहाने वाढणे कमीच झालं आहे.

‘सावकाश जेवा’ ह्याचा अर्थ कोणी खोडसाळ ..कराने (सुज्ञ, गाळलेली अक्षरे वाचताना भरून घेतील) अवकाश ठेवून, पोटात जागा ठेवून जेवा असा सांगितला होता. थोडक्यात आहेर वसूल करण्याकरिता वा फुकट आहे म्हणून हादडू नका. असो, विनोदाचा भाग सोडला तर कोणतीही गोष्ट सावकाश करणे ह्याचा अभिप्रेत अर्थ समजून घेणे आजच्या युगात खरोखर गरजेचे झाले आहे.

सावकाश म्हणजे नेमक काय? सावकाश म्हणजे हळुहळु? सावकाश म्हणजे गतीहीन? सावकाश म्हणजे रमतगमत? नाही मला नाही तसं वाटत. ह्या शब्दाचा नेमका अर्थ आपण हरवून बसलोय हेच खरं. आजच्या जगात एका जागी राहण्याकरता सुद्धा आपल्याला धावावं लागत, जर पुढे जायचं असेल तर काय कराव लागेल ह्याचा विचार करा. ह्या एकाच जागी राहण्याच्या वा पुढे जाण्याच्या नादात आपण नेमक काय हरवून बसलोय हे ज्याच त्यानेचं शोधावं.

मला आठवतंय लहानपणी आमच्यापैकी कोणीही बाहेर निघालो की घरची वडीलधारी मंडळी आवर्जून सांगत “सावकाश जा हो”. या वाक्यातील ‘सावकाश’ बरचं काही सांगून जातो. इथे सावकाश जा ह्याचा अर्थ गाड्या जाईपर्यंत क्रॉस करायचा थांब असा आहे. सावकाश ह्याचा अर्थ घाई (don’t rush) करू नकोस असा आहे, सावकाश ह्याचा अर्थ लक्ष (be attentive) देऊन जा असा आहे, सावकाश ह्याचा अर्थ जागृत (be aware) राहून जा असा आहे. सावकाश ह्याचा अर्थ सावध (be careful) राहून जा असा आहे. सुरक्षित जा असा आहे.

आजच्या गतीमान युगात वेग हे यशाच गमक झालं आहे. दिवस सगळ्यांकरिता सारखाच, २४ तासांचा. त्या २४ तासात जो जितका जास्त धाऊ शकतो तितका तो यशस्वी. आजकालच्या मुलांना तुम्ही पाहिलंत तर ती एकाच वेळी विविध कामे करतांना दिसतात. कानात इयरफोन (कर्ण पिशाच्च म्हणण्याचा मोह आवरतोय) नाहीतर कानावर हेडफोन असतात त्यातून वाहणारे कर्ण मधुर (कटू?) संगीताचे सूर, हातातल्या भ्रमणध्वनीवर वेगाने नाचणारे दोन्ही हातांचे अंगठे, कोपराच्या कोनात पकडलेल्या चिप्सच्या पाकिटातून मधूनच तोंडात जाणारे चिप्स, पाठोपाठ उरलेल्या बोटांत पकडलेल्या कॉफी कपमधून (कागदी) घेतलेला कॉफीचा घोट आणि झपाट्याने कुठेतरी घेऊन जाणारी पाऊले. मधेच तुम्ही काही विचारलत तर थोड थांबून कानातली पुंगळी काढत “सॉरी”?, तुम्ही प्रश्न पुन्हा विचारताच त्या प्रश्नाच उत्तर खांदे उडवून, किवां ओठ मुडपून, मान हलवून मिळतं. ही ६४ कलांच्या पलीकडची कला त्यांनी आत्मसात केलेली आहे. एकाच वेळी अनेक कामे करण्याची (multitasking) कला. नेमक काय साधतोय आपण? आपण जे काम करतोय त्याला पूर्ण न्याय देतो का? संगणक, ज्या यंत्राचे एकाच वेळी अनेक काम करण्याकरीता कौतुक केले जाते, त्या प्रक्रियेत सुद्धा प्रत्येक कृतीला लागणारा आवश्यक तो वेळ दिलेला असतो आणि त्याची प्रणाली हा वेळ काम योग्य प्रकारे करण्याकरिता पुरेसा आहे ह्याची सदोदित दक्षता घेत असते. त्याच प्रमाणे आवश्यक ती गणन क्षमता देखील उपलब्ध करून दिली जाते. थोडक्यात काय कामाच्या प्रती बाबत कोणतीही तडजोड केली जात नाही. बघणाऱ्याला मात्र सगळी काम एकदमच होत आहेत असं वाटते.

सावकाश हे क्रियेचे केवळ विशेषण म्हणून आपण त्या शब्दाकडे बघतो. पण माझ्या दृष्टीने सावकाश ह्या शब्दाचा गती पेक्षा वेळाशी जास्त संबध आहे. स+अवकाश, अवकाश म्हणजे जागा (space), अंतर, वेळ, वेळासहित केलेली क्रिया, वेळ देऊन केलेली क्रिया ना की वेळ लाऊन केलेली क्रिया. एखादी गोष्ट सावकाश करणे म्हणजे मन लावून करणे, पुरेसा वेळ देऊन करणे असा होतो. सावकाश शब्दातील अवकाश असा वापरायचा आहे. सावकाश हा लवकरच्या विरुद्धार्थी शब्द नाही. या शब्दाचा अर्थ आपण नव्याने शोधण्याची गरज आहे.