लोकल प्रवास

मी बरीच वर्ष मुंबईत राहून देखील लोकल च्या प्रवास पासून वाचलो होतो. पण गेले वर्षभर लोकल प्रवास बोकांडी बसलाय. (म्हणजे नेमक कुठे याची कल्पना नाही पण शब्दावरून तरी जागा अवघड असावी असे वाटते) सुरवातीला जाम म्हणजे जाम कंटाळा आला. वाचण्याचा (पुस्तक) प्रयत्न केला पण त्या छोट्या जागेत इतक्या मोठ्या प्रमाणात माणस कोंबलेली असतात कि काही विचारू नका (मेंढरा सारखी म्हणणार नाही कारण ती देखील एकमेकां वर बसत नाहीत). वाचण्याचा नाद लवकरच सोडून दिला. एक दिवस जाता येता बाहेर बघितल्यावर ती हौस देखील भागली. झोपण्याचा प्रयत्न केला पण लवकरच लक्षात आल कि आपली अजून तितकीशी प्रगती झालेली नाही.

अचानक, डोक्यावर गरागरा फिरणाऱ्या पंख्याखाली एक दिवस बोध झाला कि जे नित्य आहे ते लोकलच्या डब्या बाहेर आहे व जे वैविध्यपूर्ण आहे, सतत बदलत आहे ते या डब्यात आहे.

या ज्ञानाचा उपयोग करायला मी ज्या क्षणाला सुरवात केली तेव्हापासून माझा प्रवास सुकर झाला. त्या चाळीस-पन्नास मिनिटाच्या प्रवासात तुमच्यातील ज्ञाता जर जागा असेल तर ज्ञेयाची जाणीव व्हायला वेळ लागत नाही आणि तद्नंतर झालेल्या ज्ञानाचे वर्णन, शब्दात करणे केवळ अशक्य आहे. ह्यां त्रुटीची  कल्पना असूनही हा माझा एक प्रयत्न. पुरुषांचा डबा असल्यामुळे काही वाचकांना त्यात म्हणावी तशी रंजकता वाटणार नाही, पण त्याला माझा नाईलाज आहे.

माणसांचे किती प्रकार, प्रकार? आकार! काही जण डब्यातील गर्दीची जन्माजात कल्पना असावी म्हनून अंग चोरूनच जन्माला आलेले, तर हे अंग चोरून जन्माला येणार म्हणजे आपसूकच आपल्याला जास्त जागा मिळणार याची खात्री असल्यागत काही सर्वांगांने समृद्ध आणि बाकीचे आमच्या सारखे, उरलेल्या जागेत सर्व साधारण मावू शकतील असे.

हे वैविध्य आकारापूरते मर्यादित नाही, रंगात देखील काही कमी छटा नाहीत. खरतर गोरा आणि काळा  हे दोन रंग पट्टीच्या दोन टोकाला ठेवायचे आणि गोऱ्या पासून काळ्या कडे शक्य तितक्या हळू जाताना जितक्या म्हणून छटा तुमच्या मन:चक्षु पुढे आणता येतील तेव्हढ्या छटा इथे बघायला मिळतात. नाही म्हणायला हल्ली काही तरुण तोंडाला काही बाही लावून आल्या सारखे दिसतात. त्यांच्या भुवयांचा आकार देखीलं नैसर्गिक वाटत नाही असो.

डोक्याचे किती प्रकार, हो, बरोबर वाचलत, डोक्याचेच म्हटलं मी. काळ्या भोर दाट केसांनी झाकलेल्या पासून ते ह्या पठारावर ते कधी उगवलेच नाहीत इतपर्यंत सगळे प्रकार दिसतात. काही डोकी अशी कि चेहेरा कुठे संपलाय हे लक्षातच येत नाही, तर काही केसांना बाजूला करून मधूनच वाढल्यागत डोकावत असतात. डोकावणे हा शब्द बहुदा या वरूनच आला असावा, शब्द व्युत्पत्ती शास्त्रातील तज्ञांनी यावर प्रकाश टाकावा. माझी खात्री आहे तो परावर्तीत होईल. तर काही उत्तर ध्रुवावरून दक्षिण ध्रुवाला झाकण्याचा किंवा पूर्व किनाऱ्यावरुन पश्चिम किनारा झाकण्याचा केविलवाणा प्रयत्न करणारी.

त्या खालील नाकाच्या तऱ्हा किती म्हणून सांगू? असही मराठी भाषेने नाकाच वर्णन करायला अनंत विशेषण आधीच निर्माण करून ठेवली आहेत. नकट, अपर, बसक, फेंदारलेल, सरळ आणि फारच झाल तर म्हशीनी पाय दिल्यासारखं. लोकलच्या डब्यात आणखीन काही नमुने पहायला मिळतात. हा पुढे जाऊन अग्निहोत्री होणार तेव्हा धुराच्या ऊर्ध्व गमनार्थ त्याच्या नाकापुड्यांची रचना कशी असावी हे त्या विधात्याने जन्मत:च योजून केलेली असते. काही नाकाची रचना जणू चष्मा ठेवाण्यासाठीच असते.

लोकल प्रवास हि खरतर एक  आध्यात्मिक साधनाच आहे. पातान्जलीने योग सूत्रात सांगितलेली बहुतेक आसन हे योगी सहज सिद्ध करत असतात. काही नाव घ्यायची झाल्यास, एकपादासन, उभे असणारे  बहुतेक जण ह्या आसनातच दिसतील. गाडीत चढताना वर धरलेली डब्याची बँग खाली न आणता आल्यामुळे काही ताडासनाचे फायदे अनुभवत असतात. द्विपादासन, आपला पाय ठेवायला जागा न मिळाल्यामुळे दुसऱ्याच्या पायावर पाय ठेवून उभे रहाणे. हे आसन वर वर जरी सोपे वाटले तरी ते चुकण्याची शक्यता खूप मोठी असते आणि हे आसन चुकल तर त्याचे परिणाम ज्याने त्याने स्वतः अनुभवयाचे असतात. अन्गुष्टासन, वक्रासन आणि तुमची उंची ठरावीक पातळीच्या खाली असेल तर प्रणायामाचे विविध प्रकार साध्य असावेत अन्यथा, या योगात तुम्हाला गती नाही.

योग मार्गाचा अवलंब सर्वच जण करू शकतील अस नाही, त्यांच्या करता इथे भक्ती चा महामार्ग उपलब्ध आहे. अस म्हणतात कि भक्ती मार्गासारखा सोपा मार्ग नाही,, पण मला विचारलं तर शहाण्यानी त्या मार्गात (डब्यात) जाऊ नये हे खर. भजनी मंडळी आपल्या भजनांनी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश्वारास त्यांच्या योग निद्रेतून जागे करून आपआपल्या वाहनावर स्वार होऊन सत्वर पुढच्या स्टेशनवर हजर करण्याच्या प्रयत्नात असतात. त्या नाद्स्फोटात जर तुम्ही सापडलात तर चराचरात भरून राहीलेला देव कुठल्याही क्षणाला देह सोडून कानावाटे स्वर्ग लोकी मार्गस्थ होईल याची मला खात्री आहे.

हि योग साधना नियमित केल्यामुळे, प्रवाशांना स्थितप्रज्ञ व्हायला वेळ लागत नाही. काहींची प्रगती फारच शीघ्र असते किंवा योगायोग असावा पण अगदी थोडक्या प्रवासात देखील त्यांना मोहात अडकवून ठेवणाऱ्या अनेक गोष्टींपासून मुक्तता मिळते उदा. पैशाचे पाकीट, घड्याळ, मोबाईल इत्यादी इत्यादी. अशा प्रकारे वैराग्याप्रत पोहोचलेल्या या योगी पुरूषाचे पाय मर्दनादी उपचारानंतर फलाटरुपी भूमीला लागतात. काही काळ त्या तरल अवस्थेत राहिल्यावर भौतिक जगाची जाणीव होऊन द्वैत निर्माण होते आणि तो लोकलच्या डब्या पासून वेगळा होऊन स्वतःच्या घराकडे चालू लागतो.

अनुभती इतका ज्ञान प्राप्तीचा उत्तम मार्ग दुसरा नाही!