चहा

हा विषय खरेतर चहा पितापिता बोलून संपविण्याचा नाही. आजपर्यंत ह्या विषयावर जगभरात इतकं लिखाण झाल असेल, कि त्याची पानं मोजली तर आसामातल्या चहाच्या मळ्यातील पानांपेक्षा कदाचित जास्त किंवा तितकी तरी नक्कीच भरतील. मी त्यात भर घालण्याच्या विचारात नाही. पण .. नेहमीचच, जित्याची खोड ..

चहा कसा असावा ह्या वर तज्ञ मंडळीत बरीच मतमतांतर असतील, पण माझ्या दृष्टीने तो कसाही चालतो. फक्त हवा तेंव्हा नेमका मिळाला पाहिजे आणि नाही म्हणायला चहा गरम असावा. (कोल्ड टी च्या जमान्यात ह्यावरही वाद होईल).  

जपानी आणि चिनी बांधवांनी (उल्लेख करायला पण हल्ली भीती वाटते) चहा पिण्याच्या या सोप्या साध्या क्रियेचा उत्सव केला आहे. छोटे छोटे सुरेख कलाकुसर केलेले चिने मातीचे कान नसलेले कप (चषक, पेला चहाला योग्य नाही वाटत), त्यांची ताई शोभेल अशी पण नाजूक किटली. त्यातून बाहेर पडताना वाफ देखील बहुदा जपानी संगीताच्या लयीत बाहेर पडत असेल. पाय मुडपून जमिनीवरच्या आसनावरची बैठक. चहाचा हवेत दरवळणारा तो तरल सुगंध. (वास नव्हे. आलं उकळताना येतो तो.. तोही काही वाईट नसतो म्हणा) त्यात मिसळलेला धुपाचा मंद गंध. (धूप कांडी नव्हे) अहाहा! त्यात अदबीने, सुहास्य मुद्रेने, ते देखील, त्या माहोलाला साजेसं (वातावरण चालला असता.. पण माहोलात आहे ते वातावरणात नाही) हाताच्या अंजलीतून (ओंजळीत आणि अंजलीत काही तरी फरक आहे?) दिलेला तो कप, तितक्याच हळुवार पणे आपल्या हातात घेतल्यावर, बाकीच्या कषायांच्या हातात कप जाई पर्यंत  थांबून,  किंचित वाकून अभिवादन केल्यागत करून, मगच तो कप ओठाला लावायचा. हुश्श!!

माझा चीन मधला अनुभव सांगण्यासारखा आहे. एका मिटिंग मध्ये कुल्लड सारखेच पण त्याहून मोठे आणि वर कलाकुसर असलेले कप ग्रीन टीने भरून ठेवले होते. चहा गरमच प्यावा या नियमानुसार मी तो संपवला. जणू अदृष्यातून अवतरावी तशी एक सेविका अवतरली आणि तत्परतेने तिने तो भरला. कमरेत थोडं झुकून सुहास्य वदनाने माझ्याकडे एक कटाक्ष टाकून ती पुन्हा अनंत्तात विलीन झाली. हे इतकं वेगाने घडलं की काही समजे पर्यंत तो वाफाळलेला कप माझ्या अधरांची अधिरतेने वाट बघताना दिसला. त्या वातानुकुलीत कक्षात मलाही मोह आवरला नाही आणि मी तो रिता केला. त्या चपळ बालिकेने मला पुनः प्रत्ययाचा आनंद देत माझा रिकामा कप पुन्हा भरला आणि मीही तिला नाराज केलं नाही. अस दोन तीन वेळा घडल्यावर काहीतरी चुकतंय हे माझ्या लक्षात आलं. ग्रीन झाला म्हणून काय झालं शेवटी पाणीच ना? त्यातून वातानुकुलीत कक्ष. पाण्याने आपल काम केलं. माझी अवस्था काय झाली होती म्हणून सांगू, एकतर स्त्री दुभाष्या मार्फत संवाद साधण्याचा प्रयत्न करत चाललेली सभा, माझ्या अवस्थेचे तिला काय वर्णन करायचं आणि काय विचारायचं? सगळा प्रसंगच. मिटिंग संपण्याची एव्हढ्या आतुरतेने मी खचितच वाट पहिली असेल.

व्यक्ती तितक्या प्रकृती म्हणतात, तद्वत, जितक्या प्रकृती तितके चहाचे प्रकार असें म्हणायला हरकत नाही.  इराणी, मसाला, ग्रीन, काळा, हरबल, निलगिरी, इत्यादी आणि हल्ली नव्याने लोकप्रिय होणारा म्हणजे तंदुरी, बासुंदी. शेवटचा प्रकार चाखायचा अजून धीर झालेला नाही.

बाकी काय असेल ते असो, पण टपरी वर दोस्तांबरोबर कटिंग मारण्यात (पिण्यात नाही) जी मजा आहे ती काही औरच. त्यातून भटाचा चहा. त्याला चहा बनवताना बघणे म्हणजे एखाद्या वाद्यावृंदाला हजेरी लावण्यागत आहे. फरक इतकाच की इथे रचनाही त्याचीच आणि वादकही तोच. त्याच्या पितळी कषाय पात्रात (त्याला धरायला एक दांडी असते आणि त्या दांडीला एक कळकट्ट फडके गुंडाळलेले असते) एक पितळी पळी उलट सुलट वेगाने, दूध कडेला किवा तळाला लागणार नाही ह्याची दक्षता घेत फिरत असते. आपल्या अस्तित्वाचा जागर करीत, भट अधून मधून ती पळी भांड्याच्या कडेवर आपटून (बहुदा दोनदाच) नाद करीत असतो. माप म्हणाल तर चहा, साखर मुठीने टाकली जाते. दूध, बाजूच्या ग्यास स्टोव्हवर उकळत असते आणि चहाच्या पातेल्यातील पळी, पळीतला चहा दुधात न पडता चपळाईने भरून घेत कळेकळे पर्यंत पुन्हा चहाच्या भांड्यात प्रविष्ट होत एक सफाईदार गिरकी घेते. खलबत्यातील आलं आणि वेलची (सालच दिसतात बहुदा) कुटून एकत्र केलेलं मिश्रण त्या उकळत्या रसायनात पडतं. हे सर्व चालू असताना, उजव्या हाताने चार किंवा पाच काचेचे ग्लास खाली ठेवलेल्या पाण्याच्या बादलीत बुचकळून समोर उपडे ठेवले जातात. खरी गंमत पुढेच आहे, कषाय पात्रातील त्या उकळत्या रसायनाचे काही थेंब पळीने भट आपाल्या तळहातावर घेऊन चाखतो. अजून मी तरी भटाला त्या स्थितीतील चहात बदल करताना पाहिलेले नाही. पुढल्या क्षणी दोन्ही हातांनी कषाय पात्राची दांडी धरत समोरील फडक्याने (ज्याचा मूळ रंग काय असेल हे ब्रह्मदेवाला ही सांगणे शक्य नाही) झाकलेल्या भांड्यात उपडे करतो. कषाय पात्र पुन्हा धगधगत्या स्टोव्हवर चढवले जाते. त्यातील पळीने पायाशी असलेल्या दुसऱ्या बादलीतून (ग्लास बुचकळलेल्या नव्हे, तसा दोन्ही बादलीतील पाण्याचा रंग सारखाच असतो) पाणी भराभर भांड्यात घेऊन पुढील आधण ठेवले जाते. फडक्यातील चहा तोपर्यंत खालच्या भांड्यात जमा होतो. पण त्याने भटाचे समाधान होत नाही. मग हातातील सांडशीच्या (तेव्हढाच उपयोग पहिलाय सांडशीचा) मदतीने त्या फडक्यातील चहा पिळून घेतला जातो. फडक्यावरील चहाचा चोथा सफाईने गिऱ्हाईकांच्या मागे ठेवलेल्या डब्यात रिकामा होतो आणि गिऱ्हाईक देखील तितक्याच तत्परतेने भटाला वाट करून देतात. आता हे अभूतपूर्व रसायन उर्फ चहा नुकत्याच निथळलेल्या ग्लासात ओतून, हातात कमीत कमी तीन ग्लास घेऊन गिऱ्हाईकला पेश केला जातो. रोजचे गिऱ्हाईक (भटाकडे उकळा, (चहा नव्हे) व कॉफी देखील मिळते, पण ते काही खरे नव्हे) तितक्याच सफाईने तो गरम ग्लास अंगठा, तर्जनी व मधलें बोट या मध्ये पकडत, दोन पाऊले मागे होत नवीन गिऱ्हाईकांना जागा करून देते. भटाची कलाकारी, डोळे भरून पाहिल्यावर, गरम गरम चहाचे चवी चवी ने घुटके घेत दोस्तांच्या संगतीत रसनेला तृप्त करण्याचे सुख भाग्यवन्तानाच लाभते.

खरंतर चार दोन घोटातच चहा संपतो. चहा निमित्त असतो. दोस्तांबरोबर वेळ घालवण्यातच आनंद असतो. अर्थात त्यामुळे चहाचं महत्व काही कमी होत नाही.