अर्थ हरवलेले शब्द... २

“काय गोंधळ चालवलाय, सकाळ पासून? पार भंडावून सोडलय, एक मिनिट म्हणून शांतता नाही. स्वस्थ बसा बघू एका जागी, अगदी देवा सारखे बसा”. लहानपणी मे महिन्याच्या सुट्टीत आईने केलेला त्रागा. देव कसा बसतो ते कोणी बघितलंय पण आईचा रुद्रावतार बघून आम्ही भावंड मांडी घालून डोळे मिटून बसत असू. आमच देवपण काही क्षणातच संपत असे. मग डोळे किलकिले करून एकमेकांच्या खोड्या काढून पुनश्च दंगा चालू होत असे. बहुदा ती काही क्षणांची शांतता देखील आईला पुरत असावी. कारण आईचा ओरडा बऱ्याच वेळाने पुन्हा खावा लागत असें. स्वस्थ शब्दाशी माझी ओळख ही अशी.

देव कसा बसतो? देव बसलेला असतो का? बसत असेल तर खरच स्वस्थ बसतो का? त्या वयात असे विचार मनात आले असतील किंवा नसतीलही. आले असलेच तरी त्याचं उत्तर, असेल बहुदा, आई सांगते म्हणजे डोळे मिटून, न बोलता बसत असावा, इथेच संपत असावे. आता जेव्हा विचार करतो (अर्थात आजही देवाच्या बसण्याविषयीचे सर्व प्रश्न अनुत्तरीतच आहेत) तेव्हा एक नक्की लक्षात येतें कि सगळी गोम त्या ‘स्वस्थ’ मध्ये आहे.

स्वस्थ म्हणजे नेमकं काय? स्वस्थ महणजे शांत? स्वस्थ म्हणजे गप्प? स्वस्थ म्हणजे हालचाल न करता?

स्वस्थ चा शब्दशः अर्थ, स्वतःत स्थित, स्वतःत स्थिर, अचल. स्थिर, अचल शब्दाचा अर्थ सगळ्यांनाच माहित आहे, म्हणजे जी काही भानगड आहे ती स्वतः या शब्दाशी निगडीत आहे. “स्वतः म्हणजे मी” सगळ्यात सोपं उत्तर. आपल्याला खरच मी कोण,  हे माहित आहे? या मी ची व्याख्या करण्याचा अनेकांनी प्रयत्न केला आहे. ‘कोS अहं?’ अशी अध्यात्मिक पृच्छा अनेक संत, योगी पुरुषांनी यशस्वीपणे केली. मला मात्र भौतिक पातळीवर राहायला आवडेल. ‘मी’ चा जन्म नेमका कधी होतो? त्याची पुढील वाटचाल कशी होते? कठीण आहे सांगणे.

नवजात शिशु डोळ्या समोर आणा. कापडात घट्ट गुंडाळलेला तो चिमुकला निद्रिस्त जीव, त्याला असेल का ‘मी’ ची जाणीव? मला नाही वाटत. भूक लागल्यावर डाव्या किंवा उजव्या हाताची इवलीशी मुठ, दुसऱ्या हाताने तो हात धरून, आपल्या  तोंडात घालण्याचा तो गोंडस प्रयत्न, एक गोष्ट दर्शवतो. तोंडात घालायचा हात आपला ‘स्वतःचा’ , आपल्या शरीराचा भाग नसून हात ज्याचा आहे तो आणि ज्याला भूक लागली आहे तो हे दोघे वेगळे आहेत. थोडक्यात काय ‘मी’ म्हणजे हे शरीर ही जाणीव अजून निर्माण झालेली नाही.

नामकरण होईपर्यंत सोन्या, मन्या इत्यादी, इत्यादी ही इतरांना असलेली आपली ओळख. आवाजाच्या दिशेने वळलेली मान, ही जणू हाकेला दिलेली ओ असावी, अशा थाटात ज्या कोण अक्का, मावश्या असतील त्या म्हणतात, "बघ लब्बाड, त्याला कळतंय, आपण त्याला हाक मारतोय ते". कालांतराने नामकरण होऊन बाकीची नाव मागे पडतात आणि दिलेले नाव हिच ओळख बनू लागते. हे आपल्याला चिकटणारं सगळ्यात पाहिलं लेबल. पुढे जसजसे मोठे होऊ लागतो तसतसे आपण कोणाचे तरी अपत्य आहोत, कोणाचे भाऊ / बहिण, काका, मामा, आत्या, पुढे जाऊन नवरा / बायको , वडील / आई , आजी / आजोबा आणि बरच काही, हीच स्वतःची ओळख वाटू लागते. लेबलांवर लेबलं चिकटत जातात. या ‘मी’ वरच्या अनंत आरोपाखाली ‘मी’ पुरता दबून, हरवून जातो. या नात्यांच्या गोड? आवरणात ‘मी’ नाहीसा होतो. आजच्या जलद युगात नात्यांच्या लेबलांसोबत, आपली नोकरी / व्यवसाय, उद्योग, या जागी असलेली ओळख, ती तर बहुदा आजपर्यंतच्या सर्वच आवरणांना झाकून टाकते. हा परावर्तीत ‘मी’, बाहेरून स्वतःची ओळख देणारा इतका बेमालूम आहे की त्याच्या आवडीनिवडीच मला माझ्या वाटायला लागतात. एव्हाना तुमच्या लक्षात आल असेल कि परावर्तीत ‘मी’ विविध रुपात आहे, स्वाभाविक आहे की त्यात स्थिर होणे अशक्य आहे.  

जो स्वतः मधला ‘मी’ अभिप्रेत आहे, तो संक्रांतीच्या हलव्यागत, साखरेचे थरावर थर चढल्यावर तीळ जसा नाहीसा होतो ना अगदी तस्सा नाहीसा झाला आहे. हलव्याच्या दाण्यातून तीळ वेगळा करायचा आहे. स्वस्थ बसण्या करीता, स्वतः चा शोध लागल्यावरच पुढे प्रवास सुरु होणार.

हा ‘मी’ तसा फार क्रियाशील आहे, तो अधून मधून आपलं डोक वर काढत असतो. सकाळच्या घाई गडबडीत क्वचित आठवणारी गाण्याची किंवा कवितेची एखादी ओळ क्षणात आपल्याला कुठे तरी दूर घेऊन जाते. कोणाच्या तरी आग्रहाखातर चित्रांच्या प्रदर्शनाला गेल्यावर एखाद्या चित्रापुढे नकळत थबकणारी आपली पाऊलं वा एखाद्या डोंगरावरून दिसणारे विहंगम दृश्य आपल्याला क्षणभर जगाचा विसर पडायला लावतं. नेमक काय होतं हे कळत नाही, पण काही काळ खूप छान वाटत राहतं, उगाचच. तुम्ही देखील हे निश्चित अनुभवलंय. पण ‘मी’ भोवतालच्या आवरणात ती अनुभूती गडप झाली आहे.

नेमकी ही अनुभूतीच अधिकाधिक तीव्र करण्याची गरज आहे तीच आपल्याला खऱ्या ‘मी’ च्या जवळ नेऊ शकेल. जसजसे आयुष्य पुढे जाईल तसतसे हे कांद्याच्या आवरणा सारखे असलेले मुखवटे एक एक करून गळून पडतील आणि कदाचित आपणच आपल्याला अनोळखी वाटू लागू आणि तेव्हा सुरवात करू म्हणाल, तर खूप उशीर झालेला असेल... थोडक्यात काय अर्थ हरवलेल्या शब्दात ‘स्वस्थ’ ची भर पडेल.