पिंपळपान

मराठीत पिंपळ, शास्त्रीय भाषेत फायकस रेलीजीओसा, अंजीर वर्गातील भारतीय उपखंडात आढळणारा वृक्ष. संपली विकिपीडिया मधे मिळणारी माहिती. अश्वत्थ वृक्ष, बोधी वृक्ष हि देखील याचीच नाव. गौतम बुद्धांना याच वृक्षाखाली बोध झाला म्हणून बोधी वृक्ष.

पिंपळ म्हटला कि डोळ्यासमोर ऋषीतुल्य, तटस्थ, धीर गंभीर प्रतिमा उभी राहते. गूढ थोड्याशा भितीदायक वलयात लपेटलेला. स्वतःच्या नादात कुठल्यातरी वैश्विक (cosmic) आनंदात नर्तन करीत असतो. सळसळ म्हटली कि ती पिंपळाची, पानांच्या आवाजाला नाव असलेला एकमेव वृक्ष. या पानांचा हृदयाकार आणि त्याचं लांब देठ हे या वारा नसताना थरथरण्या मागच रहस्य असेल कदाचित पण मला मात्र ती नेहेमी काही सांगत आहेत असं वाटतं. पिंपळाची सळसळ कधी लक्षपूर्वक ऐकली आहेत. ती त्या पानांच्या पसाऱ्यात कुठेतरी एका ठिकाणी सुरु होते आणि काही क्षणात वृक्षाची सगळी पान एका लयीत हलतात (resonate) आणि जशी अचानक सुरु होते तशीच क्षणात थांबते. रात्री उशीरा जेव्हा बाकी सगळे आवाज बंद होतात तेव्हा ह्या सळसळीची आवर्तने अनुभवण्यासारखी असतात. एखादी हलकी झुळूक त्या पानांच्या पसाऱ्यातून वाट काढत सळसळत जाते तेव्हा अंगावर काटा आल्याशिवाय रहात नाही.

पिंपळाच सौंदर्य त्याचा डौल, थाट सगळ सगळ त्या पानांच्यात आहे. या वैशाखात तुम्ही कोणी पिंपळाला पालवी येताना पहिलीत का? मी पहिली, मी पाहतो, त्याची पानगळ आणि पालवी दरवर्षी पाहतो अगदी न चुकता बरोबर कोणी असेल तर त्यालाही दाखवतो. बघण्यासारखा, दाखवण्यासारखाच सोहळा असतो तो. लहानात लहान झाड अगदी दोन तीन पान घेऊन भिंतीच्या खबदाडीतून आलेलं असो वा अगडबंब खोडासाहित जटाधारी महावृक्ष असो, त्यांचा पालवी मोहोत्सव एकसारखाच असतो. नियम एकच, झाडून सगळीच्या सगळी जुनी पान त्यागून नवीन साज चढवायचा. अस जरी असलं तरी प्रत्येक झाडाची स्वतःची एक खासीयत असते. प्रत्येकाची तऱ्हा निराळी.

काहीना इतकी घाई असते कि रातो रात आपली जुनी पान गाळून बेटे तयार असतात नवीन कपडे चढवायला. शाळेतून घरी आल्याबरोबर शाळेचा गणवेष बदलून क्षणात खेळायला धावण्यारा एखाद्या मुलासारख तर दुसरा, शर्ट काढलाय आणि टंगळ मंगळ चालली आहे आईची हाक आल्याशिवाय गाड पुढे जातच नाही अगदी तद्वत निम्म्यापेक्षा जास्त पान गळून पडली आहेत पण बाकीच्यांचा मोह काही सुटता सुटत नाही. ती तशीच रेंगाळत असतात आणि आधी गळलेल्या पानांच्या जागी नवीन धुमारे फुटले रे फुटले कि दचकून उठल्यासारखी गळून पडतात.   

पानगळती नंतरचा एखादा दिवस त्याच्या विराट फांद्यांच, विस्ताराच सुस्पष्ट दर्शन होत. एखादा  बैरागी जणू सर्वसंग परित्याग करून आपले हात उभारून परमेश्वराच्या कृपाप्रसादाची वाट बघत असतो. आभाळाशी स्पर्धा करणाऱ्या फांद्या जणू पालवीला आवाहन करत असतात आणि मग दुसऱ्याच दिवशी जिथे पहिली पान होती त्या प्रत्येक जागी लाल, किरमिजी धुमारे दिसायला लागतात. पहिल्या दिवशी फांद्या फांद्यात हे कोंब दिसतात, त्यानंतर त्यांची वाढ इतक्या वेगाने होते को रोज सकाळी त्यांचा वाढलेला आकार आणि बदलेला रंग मनाला अचंबित करतो. हि नवीन पान इतकी नाजूक आणि तलम, मुलायम असतात पारदर्शक वाटतात. त्यांचा स्पर्श? वर्णन करण खूप कठीण आहे. अनुभवल्या शिवाय कळणार नाही. सांगायचच झाल तर नवजात शिशूच्या तळव्याचा स्पर्श त्याच्या जवळ पास जाऊ शकतो.

आता अख्खा पिंपळ लाल, किरमिजी रंगाच्या अनंत छटांनी नटलेला दिसतो आणि एक गंमत, सगळ कस शांत शांत असत, ती इवलीशी पान आजही हलत असतात पण सळसळ बिल्कुक बंद. सुरवातीच्या लाल, किरमिजी रंगात पोपटी रंगाच्या छटा दिसू लागतात. लाल गुलाबी रंगापासून ते हिरव्या रंगा पर्यंतचा तो पानांचा प्रवास बघून डोळे तृप्त होतात. रोज रंगाची नवीन छटा, अविष्कार असतो तो लाल गुलाबी रंगांचा, त्या रंगाना नाव देताच येणार नाही.

दावण्या हा रंग सोहळा शब्द माझे तोकडे

पाहण्या तव चक्षुंनी व्हा जरासे मोकळे ।।

हाहा म्हणता पिंपळ आपल्या स्व-रुपात पुन्हा उभा राहतो. तीच सळसळ तोच गंभीर चेहरा जणू काही घडलेच नाही. मला तर नेहेमी वाटत याला अश्वत्थ म्हणतात याच कारण त्याची केवळ नैसर्गिक आर्युमर्यादा नसून पाना पानात अथक चालेले हे जन्म मृत्युच चक्र आणि त्या पासून अलिप्त असेलेले त्याचे व्यक्तिमत्व हे हि असेल कदाचित.  

याच वेळेला दिसतात ती पिंपळाची फळ, चण्यामण्यां बोरांच्या आत बाहेरचा आकार. कधी बघायची वेळच येत नाही आणि पानात सहजी दिसत देखील नाहीत. पानांच्या बेचक्यातून गुच्छा सारखी लागतात, हिरव्या मातकट रंगाची. हातात घेऊन हलकेच दाबली तर फुटतात. आत अन्जीरासारख्या अनंत बीया. अंगठ्याच्या नखावर तीस-चाळीस सहज मावतील. त्या बघितल्यावर ...एका बीजा पोटी तरु कोटी कोटी ..... गाणं आठवल्या शिवाय रहात नाही. त्यावरची कावळ्यांची घरटी, आधाराने राहणारे खारी सारखे प्राणी आणि सकाळ संध्याकाळ किलबिलाणारे पक्षी. पिंपळ स्वतःच एक परिपूर्ण परिसंस्था (ecosystem) आहे. निसर्गासारखा दुसरा किमयागार नाही.

कालच माझ्या या सगळ्या मित्रांचा खरतर बुजुर्गांचा, थोरांचा दोन्ही हातांनी घट्ट मिठी मारून निरोप घेऊन आलो. सोमवारी चर्चगेट स्टेशन पासून ऑफिसला जाताना त्यातलं कोणी भेटणार नाही मला.