पिंपळपान

मराठीत पिंपळ, शास्त्रीय भाषेत फायकस रेलीजीओसा, अंजीर वर्गातील भारतीय उपखंडात आढळणारा वृक्ष. संपली विकिपीडिया मधे मिळणारी माहिती. अश्वत्थ वृक्ष, बोधी वृक्ष हि देखील याचीच नाव. गौतम बुद्धांना याच वृक्षाखाली बोध झाला म्हणून बोधी वृक्ष.

पिंपळ म्हटला कि डोळ्यासमोर ऋषीतुल्य, तटस्थ, धीर गंभीर प्रतिमा उभी राहते. गूढ थोड्याशा भितीदायक वलयात लपेटलेला. स्वतःच्या नादात कुठल्यातरी वैश्विक (cosmic) आनंदात नर्तन करीत असतो. सळसळ म्हटली कि ती पिंपळाची, पानांच्या आवाजाला नाव असलेला एकमेव वृक्ष. या पानांचा हृदयाकार आणि त्याचं लांब देठ हे या वारा नसताना थरथरण्या मागच रहस्य असेल कदाचित पण मला मात्र ती नेहेमी काही सांगत आहेत असं वाटतं. पिंपळाची सळसळ कधी लक्षपूर्वक ऐकली आहेत. ती त्या पानांच्या पसाऱ्यात कुठेतरी एका ठिकाणी सुरु होते आणि काही क्षणात वृक्षाची सगळी पान एका लयीत हलतात (resonate) आणि जशी अचानक सुरु होते तशीच क्षणात थांबते. रात्री उशीरा जेव्हा बाकी सगळे आवाज बंद होतात तेव्हा ह्या सळसळीची आवर्तने अनुभवण्यासारखी असतात. एखादी हलकी झुळूक त्या पानांच्या पसाऱ्यातून वाट काढत सळसळत जाते तेव्हा अंगावर काटा आल्याशिवाय रहात नाही.

पिंपळाच सौंदर्य त्याचा डौल, थाट सगळ सगळ त्या पानांच्यात आहे. या वैशाखात तुम्ही कोणी पिंपळाला पालवी येताना पहिलीत का? मी पहिली, मी पाहतो, त्याची पानगळ आणि पालवी दरवर्षी पाहतो अगदी न चुकता बरोबर कोणी असेल तर त्यालाही दाखवतो. बघण्यासारखा, दाखवण्यासारखाच सोहळा असतो तो. लहानात लहान झाड अगदी दोन तीन पान घेऊन भिंतीच्या खबदाडीतून आलेलं असो वा अगडबंब खोडासाहित जटाधारी महावृक्ष असो, त्यांचा पालवी मोहोत्सव एकसारखाच असतो. नियम एकच, झाडून सगळीच्या सगळी जुनी पान त्यागून नवीन साज चढवायचा. अस जरी असलं तरी प्रत्येक झाडाची स्वतःची एक खासीयत असते. प्रत्येकाची तऱ्हा निराळी.

काहीना इतकी घाई असते कि रातो रात आपली जुनी पान गाळून बेटे तयार असतात नवीन कपडे चढवायला. शाळेतून घरी आल्याबरोबर शाळेचा गणवेष बदलून क्षणात खेळायला धावण्यारा एखाद्या मुलासारख तर दुसरा, शर्ट काढलाय आणि टंगळ मंगळ चालली आहे आईची हाक आल्याशिवाय गाड पुढे जातच नाही अगदी तद्वत निम्म्यापेक्षा जास्त पान गळून पडली आहेत पण बाकीच्यांचा मोह काही सुटता सुटत नाही. ती तशीच रेंगाळत असतात आणि आधी गळलेल्या पानांच्या जागी नवीन धुमारे फुटले रे फुटले कि दचकून उठल्यासारखी गळून पडतात.   

पानगळती नंतरचा एखादा दिवस त्याच्या विराट फांद्यांच, विस्ताराच सुस्पष्ट दर्शन होत. एखादा  बैरागी जणू सर्वसंग परित्याग करून आपले हात उभारून परमेश्वराच्या कृपाप्रसादाची वाट बघत असतो. आभाळाशी स्पर्धा करणाऱ्या फांद्या जणू पालवीला आवाहन करत असतात आणि मग दुसऱ्याच दिवशी जिथे पहिली पान होती त्या प्रत्येक जागी लाल, किरमिजी धुमारे दिसायला लागतात. पहिल्या दिवशी फांद्या फांद्यात हे कोंब दिसतात, त्यानंतर त्यांची वाढ इतक्या वेगाने होते को रोज सकाळी त्यांचा वाढलेला आकार आणि बदलेला रंग मनाला अचंबित करतो. हि नवीन पान इतकी नाजूक आणि तलम, मुलायम असतात पारदर्शक वाटतात. त्यांचा स्पर्श? वर्णन करण खूप कठीण आहे. अनुभवल्या शिवाय कळणार नाही. सांगायचच झाल तर नवजात शिशूच्या तळव्याचा स्पर्श त्याच्या जवळ पास जाऊ शकतो.

आता अख्खा पिंपळ लाल, किरमिजी रंगाच्या अनंत छटांनी नटलेला दिसतो आणि एक गंमत, सगळ कस शांत शांत असत, ती इवलीशी पान आजही हलत असतात पण सळसळ बिल्कुक बंद. सुरवातीच्या लाल, किरमिजी रंगात पोपटी रंगाच्या छटा दिसू लागतात. लाल गुलाबी रंगापासून ते हिरव्या रंगा पर्यंतचा तो पानांचा प्रवास बघून डोळे तृप्त होतात. रोज रंगाची नवीन छटा, अविष्कार असतो तो लाल गुलाबी रंगांचा, त्या रंगाना नाव देताच येणार नाही.

दावण्या हा रंग सोहळा शब्द माझे तोकडे

पाहण्या तव चक्षुंनी व्हा जरासे मोकळे ।।

हाहा म्हणता पिंपळ आपल्या स्व-रुपात पुन्हा उभा राहतो. तीच सळसळ तोच गंभीर चेहरा जणू काही घडलेच नाही. मला तर नेहेमी वाटत याला अश्वत्थ म्हणतात याच कारण त्याची केवळ नैसर्गिक आर्युमर्यादा नसून पाना पानात अथक चालेले हे जन्म मृत्युच चक्र आणि त्या पासून अलिप्त असेलेले त्याचे व्यक्तिमत्व हे हि असेल कदाचित.  

याच वेळेला दिसतात ती पिंपळाची फळ, चण्यामण्यां बोरांच्या आत बाहेरचा आकार. कधी बघायची वेळच येत नाही आणि पानात सहजी दिसत देखील नाहीत. पानांच्या बेचक्यातून गुच्छा सारखी लागतात, हिरव्या मातकट रंगाची. हातात घेऊन हलकेच दाबली तर फुटतात. आत अन्जीरासारख्या अनंत बीया. अंगठ्याच्या नखावर तीस-चाळीस सहज मावतील. त्या बघितल्यावर ...एका बीजा पोटी तरु कोटी कोटी ..... गाणं आठवल्या शिवाय रहात नाही. त्यावरची कावळ्यांची घरटी, आधाराने राहणारे खारी सारखे प्राणी आणि सकाळ संध्याकाळ किलबिलाणारे पक्षी. पिंपळ स्वतःच एक परिपूर्ण परिसंस्था (ecosystem) आहे. निसर्गासारखा दुसरा किमयागार नाही.

कालच माझ्या या सगळ्या मित्रांचा खरतर बुजुर्गांचा, थोरांचा दोन्ही हातांनी घट्ट मिठी मारून निरोप घेऊन आलो. सोमवारी चर्चगेट स्टेशन पासून ऑफिसला जाताना त्यातलं कोणी भेटणार नाही मला.

लोकल प्रवास

मी बरीच वर्ष मुंबईत राहून देखील लोकल च्या प्रवास पासून वाचलो होतो. पण गेले वर्षभर लोकल प्रवास बोकांडी बसलाय. (म्हणजे नेमक कुठे याची कल्पना नाही पण शब्दावरून तरी जागा अवघड असावी असे वाटते) सुरवातीला जाम म्हणजे जाम कंटाळा आला. वाचण्याचा (पुस्तक) प्रयत्न केला पण त्या छोट्या जागेत इतक्या मोठ्या प्रमाणात माणस कोंबलेली असतात कि काही विचारू नका (मेंढरा सारखी म्हणणार नाही कारण ती देखील एकमेकां वर बसत नाहीत). वाचण्याचा नाद लवकरच सोडून दिला. एक दिवस जाता येता बाहेर बघितल्यावर ती हौस देखील भागली. झोपण्याचा प्रयत्न केला पण लवकरच लक्षात आल कि आपली अजून तितकीशी प्रगती झालेली नाही.

अचानक, डोक्यावर गरागरा फिरणाऱ्या पंख्याखाली एक दिवस बोध झाला कि जे नित्य आहे ते लोकलच्या डब्या बाहेर आहे व जे वैविध्यपूर्ण आहे, सतत बदलत आहे ते या डब्यात आहे.

या ज्ञानाचा उपयोग करायला मी ज्या क्षणाला सुरवात केली तेव्हापासून माझा प्रवास सुकर झाला. त्या चाळीस-पन्नास मिनिटाच्या प्रवासात तुमच्यातील ज्ञाता जर जागा असेल तर ज्ञेयाची जाणीव व्हायला वेळ लागत नाही आणि तद्नंतर झालेल्या ज्ञानाचे वर्णन, शब्दात करणे केवळ अशक्य आहे. ह्यां त्रुटीची  कल्पना असूनही हा माझा एक प्रयत्न. पुरुषांचा डबा असल्यामुळे काही वाचकांना त्यात म्हणावी तशी रंजकता वाटणार नाही, पण त्याला माझा नाईलाज आहे.

माणसांचे किती प्रकार, प्रकार? आकार! काही जण डब्यातील गर्दीची जन्माजात कल्पना असावी म्हनून अंग चोरूनच जन्माला आलेले, तर हे अंग चोरून जन्माला येणार म्हणजे आपसूकच आपल्याला जास्त जागा मिळणार याची खात्री असल्यागत काही सर्वांगांने समृद्ध आणि बाकीचे आमच्या सारखे, उरलेल्या जागेत सर्व साधारण मावू शकतील असे.

हे वैविध्य आकारापूरते मर्यादित नाही, रंगात देखील काही कमी छटा नाहीत. खरतर गोरा आणि काळा  हे दोन रंग पट्टीच्या दोन टोकाला ठेवायचे आणि गोऱ्या पासून काळ्या कडे शक्य तितक्या हळू जाताना जितक्या म्हणून छटा तुमच्या मन:चक्षु पुढे आणता येतील तेव्हढ्या छटा इथे बघायला मिळतात. नाही म्हणायला हल्ली काही तरुण तोंडाला काही बाही लावून आल्या सारखे दिसतात. त्यांच्या भुवयांचा आकार देखीलं नैसर्गिक वाटत नाही असो.

डोक्याचे किती प्रकार, हो, बरोबर वाचलत, डोक्याचेच म्हटलं मी. काळ्या भोर दाट केसांनी झाकलेल्या पासून ते ह्या पठारावर ते कधी उगवलेच नाहीत इतपर्यंत सगळे प्रकार दिसतात. काही डोकी अशी कि चेहेरा कुठे संपलाय हे लक्षातच येत नाही, तर काही केसांना बाजूला करून मधूनच वाढल्यागत डोकावत असतात. डोकावणे हा शब्द बहुदा या वरूनच आला असावा, शब्द व्युत्पत्ती शास्त्रातील तज्ञांनी यावर प्रकाश टाकावा. माझी खात्री आहे तो परावर्तीत होईल. तर काही उत्तर ध्रुवावरून दक्षिण ध्रुवाला झाकण्याचा किंवा पूर्व किनाऱ्यावरुन पश्चिम किनारा झाकण्याचा केविलवाणा प्रयत्न करणारी.

त्या खालील नाकाच्या तऱ्हा किती म्हणून सांगू? असही मराठी भाषेने नाकाच वर्णन करायला अनंत विशेषण आधीच निर्माण करून ठेवली आहेत. नकट, अपर, बसक, फेंदारलेल, सरळ आणि फारच झाल तर म्हशीनी पाय दिल्यासारखं. लोकलच्या डब्यात आणखीन काही नमुने पहायला मिळतात. हा पुढे जाऊन अग्निहोत्री होणार तेव्हा धुराच्या ऊर्ध्व गमनार्थ त्याच्या नाकापुड्यांची रचना कशी असावी हे त्या विधात्याने जन्मत:च योजून केलेली असते. काही नाकाची रचना जणू चष्मा ठेवाण्यासाठीच असते.

लोकल प्रवास हि खरतर एक  आध्यात्मिक साधनाच आहे. पातान्जलीने योग सूत्रात सांगितलेली बहुतेक आसन हे योगी सहज सिद्ध करत असतात. काही नाव घ्यायची झाल्यास, एकपादासन, उभे असणारे  बहुतेक जण ह्या आसनातच दिसतील. गाडीत चढताना वर धरलेली डब्याची बँग खाली न आणता आल्यामुळे काही ताडासनाचे फायदे अनुभवत असतात. द्विपादासन, आपला पाय ठेवायला जागा न मिळाल्यामुळे दुसऱ्याच्या पायावर पाय ठेवून उभे रहाणे. हे आसन वर वर जरी सोपे वाटले तरी ते चुकण्याची शक्यता खूप मोठी असते आणि हे आसन चुकल तर त्याचे परिणाम ज्याने त्याने स्वतः अनुभवयाचे असतात. अन्गुष्टासन, वक्रासन आणि तुमची उंची ठरावीक पातळीच्या खाली असेल तर प्रणायामाचे विविध प्रकार साध्य असावेत अन्यथा, या योगात तुम्हाला गती नाही.

योग मार्गाचा अवलंब सर्वच जण करू शकतील अस नाही, त्यांच्या करता इथे भक्ती चा महामार्ग उपलब्ध आहे. अस म्हणतात कि भक्ती मार्गासारखा सोपा मार्ग नाही,, पण मला विचारलं तर शहाण्यानी त्या मार्गात (डब्यात) जाऊ नये हे खर. भजनी मंडळी आपल्या भजनांनी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश्वारास त्यांच्या योग निद्रेतून जागे करून आपआपल्या वाहनावर स्वार होऊन सत्वर पुढच्या स्टेशनवर हजर करण्याच्या प्रयत्नात असतात. त्या नाद्स्फोटात जर तुम्ही सापडलात तर चराचरात भरून राहीलेला देव कुठल्याही क्षणाला देह सोडून कानावाटे स्वर्ग लोकी मार्गस्थ होईल याची मला खात्री आहे.

हि योग साधना नियमित केल्यामुळे, प्रवाशांना स्थितप्रज्ञ व्हायला वेळ लागत नाही. काहींची प्रगती फारच शीघ्र असते किंवा योगायोग असावा पण अगदी थोडक्या प्रवासात देखील त्यांना मोहात अडकवून ठेवणाऱ्या अनेक गोष्टींपासून मुक्तता मिळते उदा. पैशाचे पाकीट, घड्याळ, मोबाईल इत्यादी इत्यादी. अशा प्रकारे वैराग्याप्रत पोहोचलेल्या या योगी पुरूषाचे पाय मर्दनादी उपचारानंतर फलाटरुपी भूमीला लागतात. काही काळ त्या तरल अवस्थेत राहिल्यावर भौतिक जगाची जाणीव होऊन द्वैत निर्माण होते आणि तो लोकलच्या डब्या पासून वेगळा होऊन स्वतःच्या घराकडे चालू लागतो.

अनुभती इतका ज्ञान प्राप्तीचा उत्तम मार्ग दुसरा नाही!
     

The Optimist

Michelangelo: “The sculpture is already complete within the marble block, before I start my work. It is already there, I just have to chisel away the superfluous material.”

I was lucky to get included in the group visiting Lokbiradari Prakalp, Hemalkasa on 8^th April 2017. I was destined to meet the divine spirit in human body! The Optimist!!

The man, a budding Doctor came to this place with his great Baba 47 years ago. Baba showed him mountain of fire, which he chose to climb. We, mortals, strive their whole life for worldly pleasures. Scale our success on quantum of pleasures and comforts we have amassed and I am sure, die unhappily. Here was a young man who was neither aware nor wanted to chase any of the dreams of outside world. I say outside world, because his Baba had created world of his own. The world of love, affection, empathy and service. The world constituted of two parts. In one where those who are deprived of love, care and affection and the other with the ones, who were capable of bestowing it. This world was entirely different but within the existing world. The creator, benefactor of this world was an institute in himself. Tornado, which knew no boundaries, it kept going on and on, creating in its trail the vortex, which then became tornado itself. Swiping away agony, pain and sufferings of thousands and thousands and sucking in good souls around the Globe.

I am too small a person to comment or say anything about the mammoth work or contribution of this mighty soul to the society. A lot has been already said, written and rewarded. Rewards! This reminds me there is one hall on Prakalp dedicated to laurels, awards and certificates for their contribution, received from across the World. It is a huge source of inspiration for those who are ready to work for returns, but somehow I got the impression that these are dust collecting work of arts for those who have received it. They were working before the felicitations and continued to do so after.

We reached Hemalkasa little late, tired and exhausted after travelling for 5-6 hours in an AC Traveller. That evening we could not go around the Prakalp. Prakalp has some rules and regulations which are strictly followed by the inmates and, guests are required to do so. One documentary was shown in the evening for the groups visiting Hemalkasa. I was shocked to learn that it took three days of travelling and that too without any guarantee to reach the destination. One had to cross Indrawati, Pamul Gautami, Pearlkota and Bandia rivers and none of them had any bridges to reach the place when the idea germinated way back in 1970. The place simply didn’t exist in any of the maps let alone the tribal who dwell the place. The place was totally cut off during monsoon. What was required to be done? Everything! Place and the people had nothing, I mean absolutely nothing. Tribal had no existence as human.

Today when we saw it there was no sign of what it was years ago. It was transformed in to a world akin to where I came from. There are buildings, hospital, hostels, school, running tap water, fans and coolers and even automated roti maker to make hundreds of roties required for the students, volunteers, all the members working on the Prakalp and visiting guests. Full-fledged computer lab with Dell laptops, internet connections, and tribal students boldly explaining us, how they make use of internet, how they write blogs and discuss movies and world events. Let alone addressing us, same children, few decades ago would have ran away at the sight of urban humans.

Coming to animals, yes his portrait is not complete without his pets. Pets is a wrong word but there is no other word in dictionary, which can define the relation he has with his animals. I can’t say domesticated as the acceptance is mutual. The way he has accepted animals in his world, animals have reciprocated and given him room in their own world. It is very difficult to express in words, one has to see, experience and allow mind to make something out of it. Love alone can transcend to reach them and resonate.

How is it possible? How come the transformer be just like you and me? Questions kept nagging me from the day I returned. Simplest answer is shrug the shoulders and say he is simply great, gifted, all cannot achieve such a feat. Of course all can’t even think of what he has achieved. No doubt he is gifted!!

I wonder the day he reached the jungle with his father and decided to dedicate himself for the betterment of tribal, provide medical aid and education, what would have crossed his mind. We, in fact did ask him this question when we met him during our visit. The answer was exceptionally simple he said ‘We want to do it’ that is all.

He knew he will do it, same way as his father knew it when he started Anandwan, Ashokwan, Somanath, Anand Niketan and so on. It is impossible without conviction. I feel the driving force is urge to offer oneself, but it is not sacrifice. Sacrifice leaves feeling of being obliged. It is absent here, it is total acceptance of the served. When we attend to our own wound or an aliment there is no feeling of giving. The couple works in this manner. It is love, love for mankind, love for good of mankind, love for nature. Love is giving. There is no effort involved in serving, it will come naturally when you are filled to the brim with love. Compassion, concern, kindness devoid of ego, can best describe them. When I met them, I could see what is ‘selfless’. It was not miracle or magic!!

We were lucky, we could spend 40-45 minutes in the presence of both of them and actually talked to them, listened to them. They are so humble, unpretentious that it is hard to believe that Dr. Prakash & Dr. Mandakini Amte have achieved this feat. Dr. Mandakini Amte joined him when she had all the options to choose pleasures. The couple has recognition around the Globe, but we could not see even a glimpse of that aura around them. He talked to every one of us asked about what we do for our living, when my turn came I had a funny feeling in my stomach, do I do anything? Here was man who does everything for living of others what do I say to him? I felt I am seeing new Avatara of Dadhichi Rushi one who gave his life to create Vajra, weapon of destruction for Devas, with difference that this Rushi is doing so for creation. May be he is the Karmyogi, Krishna tried to explain in Bhagwat Geeta. I bowed to both of them, touched their feet to salute them and their deeds. I salute the whole family.

I will end with few lines from Baba Amte’s poem, which he composed on wedding of Dr. Prakash and Dr Mandakini.

The river swelled with the pity they poured

And the love they scattered;

A hand raised to bless the twain,

Woodward, the two went.